Способ прогнозирования скользящих поверхностей рельефа

(51) 01 9/00 (2011.01) АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЛЕТ МИНИСТРЛГ ЗИЯТКЕРЛК МЕНШК ЫЫ КОМИТЕТ НЕРТАБЫСА ПАТЕНТ СИПАТТАМАСЫ жербет пен жеройнауларда жргзлетн аса ауыр салма т алатын немесе жерабатта алыптасан табии тепе-тедкт алыбынан ауытытатын крдел с-рекеттер адамдар мр сретн ортаа келтретн зиянын болдырмауа арналан алдын ала шараларды жасауды тслдерн арастыруа баытталан. нертабысты таукендк жмыстарда пайдалануды нтижелер, оны мршедгн жне баса да ндрстерд салаларындаы (ауыр салматы имараттар салу, ракеталар шыру, жеройнауында азба жмыстарын жргзу, таы сол сияты) крдел делнп келген мселелерд шешмн табуа аблеттлгне кз жеткзд.(76) Сбденбеклы мрза Сабденбеков Шалкар Умирзакович(54) ЖЕРСЛЕМДЕГ СЫРУ БЕТТЕРД БОЛЖАМДАУ ТСЛ(57) сынылан ЖЕРСЛЕМДЕГ СЫРУ БЕТТЕРД БОЛЖАМДАУДЫ ТСЛ нертабыс Адамны ажетне жарайтын с-рекеттерд бр, мейл ол-жерсергн шыру, метро, гидро таы басада нысандар болсын, Жерд атты абатын пайдаланумен байланысты. нертабыс таужыныстарды физикамеханикалы асиеттерне жне грауитаст(гравитация) рсн негзнде жерслемдег табии кернеуллкт болжамдап,Жерд атты абатындаы жасанды нысандарды жерслемн алашы жадайына серн шамасын анытап,аупсздк дрежесн белглеуге арналан. Сейсмологиялы зерттеулер жерслемде Жерд тартылыс кшнен (ТН - тан) баса таы таптауыр (нормаль)жнежанама кернеулерд болатынын крсеткенмен, оларды пайда болуыны физикасын ылыми негздей алмайды (Гзовский М.В. Современные возможности оценки тектонических напряжений в земной коре. Тектонофизика и механические свойства горных пород. АН СССР. Изд-во Наука. Москва, 1971. с. 5-37. Булычев Н.С. Механика подземных сооружений. ., Недра, 1982, с 270.) сынылан нертабысты жаалыыЖерд сырты атты абатында мытылытары ртрл таужыныстарды зара ыпалдасуынан оларды мытылытарыны тмендерн жоары мытылытарыны ысымынан бртндеп ыысуы алыптасатындыынан жеройнауда толындар тзлетндгн, ал жер бетндег аса крдел рекеттер сол толындарды алай оздыратындарын анытауды тслн негздеу. нертабысты масатыжербетте жргзлетн аса крдел ртрл рекеттерд (ауыр салматы имараттар салу, ракеталар шыру, жеройнауда азу жмыстарын жргзу, таы сол сияты) адамдар мр сретн ортаа ауптлгн жоюды тслдерн негзн тжырымдау. нертабыс Жердег табии кернеуллк кйге ыпалы болатын кез келген рекеттерге, мысалы салмаы аса лкен болатын имарат бр жаы иялы жербеттег тегске трызыланда ия беттег таужыныстарды орнытылыын,таукендк жмыстарды нтижеснде, аса ауыр ракеталарды шыранда жерабатты пшнденун(деформация) шамасын, таы баса осындай р нысандарды жербетт кйне ыпалын анытауа пайдаланыла алады. Жерслемдег таужыныстарды физикамеханикалы асиеттерн анытауа болаша нысан орналастырылатын ауматаы таужыныстарды брнен лглер алынып, оларды райсысын жеке дара сынатап, р таужынысты трне з алдына жеке мытылы жаттар жасалынады (1-сурет). Жасалынан мытылы жаттарды негзнде жерслемдег кернеулерд трлер жне оларды рстер. х 10,5 (уут)(/2)(/2)х 2(уут)(/2)х 30,5 (уут)(/2)(/2)2(мыс. азым - выработка) сыру сызытарындаы кернеулерге сйкес абсциссалар- сол тг нктелерд ординаталарыс/ут тангенс кернеулерд абсциссасыны жербетке тк баытты болатын биктг слгс сыналатын таужынысты созылыма арсы мытылыыны кернеу (р)-менкернеулер тзлетн беттерд клбеу брыштары- сынаталан лгн бзылан кезнде пайда болатын сыру бетт клбеу брышы- таужынысты клемдк салмаы. Осыдан жербетке ойылатын аса лкен кштерден жер ыртысында ш топтан тратын сыру беттерден ралатын рснде айта пшндену(деформация) болады деген орытынды шыады. ыйсытарыны тедеулер табылан сыру беттер жерслемн кестгндег салматы Жерд орта нктесне арайы тартылыс кштерн злссз рснде боландытан,оларда зындыында да, клдененде де злссз болып тратын беттерд ыйсытары. Бл беттерд бойларында сыру жргенн кру шн,таужыныстарды сыруына ммкн болатын жолын ашу ажетте (мыс. кен азу), сыруды жру тслн(процес) арнайы баылау керек. Мысалы кенорында (Жезазанда) кен алынан кесткт стндег таужыныстарды слем крт опырылып, жербетте апан (воронка) пайда болады. Сол апанны жербетке шыанын немесе шыпаанын, егер шыса алай шыанын тек осы тслмен ана жорамалданады. сынылып отыран тсластында кен азу жмыстары жргзлп жатан елонысты (поселок) кшруд ажеттгн негздеген брден бр тсл. Бл тсл кенд аршып(каръермен) аланда да кенен пайдаланыла алады. Келтрлген сыру беттерд ыйсы сызытарыны ш тобы да кез келген баыттаы Жерд тк кескннде (вертикальный разрез) р айсысы жекежеке тор тзе алады (2-урет). НЕРТАБЫСТЫ ФОРМУЛАСЫ Жерслемдег сыру беттерд болжамдау тслн ерекшелг болаша нысан орналастыратын ауматаы таужыныстарды брнен лшемдер 310 см аралыында ттас трндег керндер алынады,оларды кш лшемдер мытылытары жоары таужыныстардан, ал рлер мытылытары тмен таужыныстардан даярланады,керндер алыптандырып цилиндр немесе текше трнде сынатауыш крылыда жеке дара сынаталады, ббаытты ысыма кс жне б баытты созылыма с арсы, мытылытарыны мндерн анытап, р таужынысты трне жеке мытылы жаттар жасалынады да, оларды негзнде жерслемдег кернеулерд трлер жне оларды 25905 рстерн бойындаы сыру беттерн исытары келес формуламен аныталады х 10,5 ( -) (/2)-(/2) 2( -)(/2) 30,5( -)(/) - (/2)/ мндаы х 1, 2, 3 - слемдег 1-ш, 2-ш, 3-ш топтарды рстерндег. х 1 - тангенс жанама, х 2 - таптауыр, х 3 - пайда болан шектег сыру беттерд исытарындаы кернеулерге сйкес абсциссалар.- сол тг нктелерд ординаталары утс/ - тангенс кернеулерд абсциссасыны жербетне тк баытты болатын биктгменкернеулер тзлетн беттерд клбеу брыштары- сынаталан лгн бзылан кезнде пайда болатын сыру бетт клбеу брышы- таужынысты клемдк салмаы.