Шөп пен дәнді дақылдарды тез кебетін етіп пішіндеп дестелеу әдісі және осы әдісті іске асыратын жатка

(51) 01 91/04 (2010.01) 01 57/30 (2010.01) 01 41/12 (2010.01) АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЛЕТ МИНИСТРЛГ ЗИЯТКЕРЛК МЕНШК ЫЫ КОМИТЕТ НЕРТАБЫСА ПАТЕНТ СИПАТТАМАСЫ айналмалар арылы таспалап сыымдап дестелеуден тратын шп пен днд даылдарды дестелеу дснде,сыымдалан таспаны дестендрп астын уыс етп жне оны р жернен тесктер жасап шабылан далаа дестелеп пшндеу арастырылан. сынылан осы дст ске асыру шн жне шпт сапалы, ал шп пен днд даылдарды ысырапсыз жинап алуды амтамасыз ету шн белгл жаткаларды арты жаына, десте пшндейтн терезен арсысына алдыы жаына жазы, ал арты жаында трапеция пшндег тб бар науа орнатылан, науаны жазы тб блгн стне клбеу саусатармен жабдыталан алымалы таптаыш айналма, ал науаны трапеция пшндег тб бар блгн стне саусатармен жабдыталан ек шет иы конус, ал ортасы цилиндр трздес алымалы пшндегш айналма орнатылан. Сонымен атар, пшндегш айналма саусатары конус трздес етп жасалан, ал осы саусатар атары шне крп айналатындай ммкншлг бар ойы-науашытар науаны трапеция пшндег тп абырасына орнатылан.(72) блжанлы Тотар Жортуылов мрсерк Абилжанов Данияр Токтарович(73) аза ауыл шаруашылыын механикаландыру жне электрлендру ылыми-зерттеу институты жауапкершлг шектеул серктестг(54) ШП ПЕН ДНД ДАЫЛДАРДЫ ТЕЗ КЕБЕТН ЕТП ПШНДЕП ДЕСТЕЛЕУ ДС ЖНЕ ОСЫ ДСТ СКЕ АСЫРАТЫН ЖАТКА(57) нертабыс ауыл шаруашылыында мал азыын дайындауа немесе егн жинауа олданады. нертабысты пайдаланудаы ол жететн техникалы нтиже - жоары сапалы мал азыын дайындау жне егнд ысырапсыз жинау. Бл нтижеге жету шн шп пен днд даылдарды шабудан, шабылан массаны жатканы арты абырасындаы терезе арылы сыымдаыш айналмалара берп,осы нертабыс ауыл шаруашылыында, атап айтанда шп пен днд даылдарды тез кебетндей етп пшндеп дестелеуд жаа дсне жне осы дст ске асыратын рылыа жатады. Шпт жне днд даылдарды шауып жне оларды дестеге тсру дс белгл (Карташов Л.П.,Козлов В.Т., Аверкиев А.А. Механизация и электрификация животноводства. - М. Колос, 1979.331 б.- б.35). Бл дст кемстктер, дестеге тскен шп жне днд даыл бркелк тез кеппейд. Дестен стг жаындаы шп пен даыл сабатары тез кебед де, ал дестен астыы блг кп уаыта дейн зн ылал кйн сатайды, яни дестен астыы блгндег шп жне даыл сабатары жинайтын ылалдыа (17-18) жеткенше, стг блг урап, шп рамындаы каротин жне витаминдерн кп жоалтуына жне оны нарлы жапыра блгн браз млшер дестен жинау барысында тсп алуына кеп сотырады. Ал днд даылдарды, яни егн пспей ылалдылыы мол болан жадайда брден асты комбайнымен жинауа ммкншлк болмаан жадайда, оларды жаткамен шауып дестеге тсрп кептред. Бл дст ске асыру шн рамында кескш аппараты, мотовилосы, шабылан шп пен даылдарды жинап дестен сырта шыаратын терезеге тасымалдайтын рылымы, доалатары жне озалту механизмдер бар ЖБ-4,6 жаткасы белгл (С.Е. Васыновский, Н.А. Востриков, В.В. Баранов и др. Раздельная уборка хлебов. - М. Редакционно-издательский отдел ГОСНИТИ, 1958.184 б.-Б. 3642). Бл жатка днд даылдарды жне шпт шауып,оны дестеге тсруге арналан. Мнда дестеге тсрлген днд даылдарды жне шпт стг жаы кебп ек кнн шнде жинайтын ылалдыа(1718) жеткенмен оны астыы абаты жоары ылалдыта болады, яни олар жинайтын ылалдыа жеткенше 34 кн уаыт тед. Бл уаыта дейн, оны стг абаты урап, яни оны ылалдыы 1014 пайыза дейн тмендеп,зн крамындаы каротин жне витаминдерн кп жоалтады. Сонымен атар, дестедег шпт р арай жинап,тайлаан немесе сатаан уаытта, бл жадай осы дестен стг жаындаы ураан шпт жапыра блгн, ал егнн дндерн жерге гтлп тсп, яни шпт нарлы блшегн немесе егнн ысырап болуына кеп сотырады. Дестеге тскен шпт кебун тездету шн,азрг уаытта мынандай дс олданылады. Бл дс бойынша шп шабылып, ол десте трнде жиналып жне десте сыымдалып таспа трнде жерге орналастырылады. Бл(А.Н. Карпенко,В.М. Халанский. Сельскохозяйственные машины. М. Колос, 1983 495 с, ил- Б. 215217) дст негзг ой-тйн шпт сыымдаан кезде шп сабатарын жаншып,оларды тез кебуне жадай жасалады. Бл дст ске асыру шн рамында кескш аппараты, мотовилосы, шабылан шпт дестелеп шыаратын терезе арылы жинап шыаруа 2 арналан брандалы тасымалдаышы жне дестеленген шпт таспалап сырта шыаратын айналмалары бар жаткамен жабдыталан КПС-5 Г шп шапыш-жаншыыш белгл (Карпенко А.Н.,Халанский В.М. Сельскохозяйственные машины. 5 е изд., перераб. и доп. - М. Колос, 1983, с. 495. ил.Б.215217). Бл жаткаменде шпт шауып дестеге тсргенде,шп сабатары жаншылып, оны быр трздес клдене имасы сынады. Осылай сынып жаншылан шп сабатарындаы ылалды тез кебуне жадай жасалады. Аталмыш прототип рылыны кемшлг десте таспасыны стг абатындаы шп массасы тез кепкенменде, оны астыы абатындаы шп тез кеппейд. Мнда да дестен астыы абаты жинайтын ылалдыа жеткенше, оны стг абаты урап нарсызданады, ал дестен жинаан уаытта осы стг абатындаы шпт жапыра блгн жерге тсп ысырап болуына жадай жасалады. нертабысты ске асыру нтижеснде дестедег шпт стг жне тменг абаттары брдей тез кебп, шпт рамындаы нарлы заттар мол саталып, олардан жоары сапалы мал азыын ысырапсыз дайындауа, ал дестедег днд даылдардыда стг жне астыы абаттары брдей тез кебп, астыты ткпей-шашпай ысырапсыз жинауа ммкншлк болады. Бл нтижеге жету шн шп пен днд даылдар шабылып, олар десте трнде жиналып жне сыымдалып таспа трнде жерге орналастырудан тратын шпт жне днд даылдарды дестелеу дснде, осы сыымдалан таспаны дестендрп астын уыс етп жне оны р-бр жернен тесктер жасап шабылан далаа пшндеп дестелеу арастырылан. Дестедег шпт жне днд даылдарды астын уыс етп жне оны р жернен тесктер жасап пшндеген жадайда, дестен астыы абатына ауа аыны крп дестедег шпт жне днд даылдардыда стг абатымен брге астыы абатыны да брдей кебп, оны барлы абатындаы ылалдылыыны бркелклг саталады. Негзнен дестедег шпт жне днд даылдарды астыы абаты кепкенше, олар дестеде 3-4 кн жататын болса, ал дестен сынылан дспен пшндейтн болса, онда мндай пшнделген шп пен днд даылдарды шамамен 1,52 кнн шнде жинауа ммкншлк болады. Бл жадайа длел брыны зерттеулерд нтижес. Егер шпт таертег саат 10-а дейн шауып, кептрп оны 2 кнн шнде жинап алатын болса, онда каротинн 6683 пайызы, ал протеинн 8094 пайызы саталатыны длелденген, яни жалдаы шпт тез кептрп 1,52 кнн шнде жинап алатын болса шптег каротинн 7080 пайызы, ал витаминдерн 8090 пайызы жне шпт нарлы жапыра блгн толы саталатыны аныталан (Березовский А.А., Автомонов И.Я., Девяткин А.И. Подготовка и хранение кормов. М. Колос, 1965.- с. 311- Б. 180 181). Сонымен атар, шпт жинау барысында оны жапыра блгн уратып жерге тсрмей жинауды да маызы те зор. Шпт саба блгмен салыстыранда жапыра блгнде каротин жне витаминдер 1012 есе кп болады. Мысалы жоыша мен клеверд саба блгн 1 кг-ында 69 жне 25 мг каротин, ал осы смдктерд жапыра блгн 1 кг-ында 611 жне 525 мг-нан каротин бар екен белгл (Корма. Справочная книга. Под ред. М.А. Самурыгина. М. Колос, 1977.- с. 368 Б.119120). Мысалы шпт осы уаытта алыптасан дспен кептрп, жинап, маялайтын болса, онда шпт сапалы жапыра блгн 45,6 пайызы жерге гтлп тсп жоалатыны, ал шпт ылалдыын 16,7 пайыздан тмендетпей жинайтын болса, онда шпт жапыра блгн гтлп жерге тсу 10 пайыздан аспайтыны аныталан(Березовский А.А., Автомонов И.Я., Девяткин А.И. Подготовка и хранение кормов. М. Колос, 1965.с. 311- Б. 164190). Осы зерттеулерд нтижесн ескере отырып,сынылып отыран дс шпт жинау барысында оны сапалы жапыра блгн гтлп тсун 34 есеге азайтуа ммкншлк беретнн анытауа болады. Сонымен атар, осы дспен жалдаы егннде бркелк тез кебуне ол жеткзсек, егннде ысырапсыз жиналуына ммкншлк болады, яни бл дст егн жинаанда пайдалану мол пайда. сынылып отыран дс мына сызбалармен тсндрлед. Мнда 1-фиг. жалданан шпт жне днд даылдарды бйрнен араандаы крнс,ал 2-фиг. жалды клдене имасы. Бл фигураларда крсетлгендей сынылан дст негз дестеленген шпт жне днд даылдарды десте ен бойынша сыымдап, таспалап,оны дестендрп астын уыс етп жне таспаны р жернен тесктер жасап шабылан далаа оны осылай пшндеп орналастыру болып табылады. Бл дст ске асыру шн сынылып отыран операциялар шп пен днд даылдар шабылан уаытында, яни жоары ылалдыта жргзлетн боландытан оларды таспалап р жернен тесктер жасап дестендрп, астын уыс етп орналастыру иынды туызбайды. Блай етп дестеленген шпт жне баса да даылдарды тез кебуне жадай мол. йткен десте таспасындаы тесктерден десте астындаы уыса ауа аыны крп, дестен астыы абатында пайда болан ылал ауаны траты трде ра ауамен ауысып труы амтамасыз етлед. Сондытан бл дспен дестеленген шпт, днд даылдарды стг жне тменг абатындаы шп пен даылдар массасыны бркелк тез кебуне жадай жасалады,яни бл дс шпт нарлылыы жоары кйнде жне шп пен егнд ысырапсыз жинап алуа ммкншлк беред. нертабысты ске асыру нтижеснде, шп пен днд даылдарды сынып отыран дспен пшндеп дестелеп, дестелеген шпт жне днд даылдарды барлы жерн бркелк тез кебп,шпт рамындаы каротин жне витаминдер мол саталып жне шпт жапыра блг мен егн 3 дндерн жерге тгп-шашпай, яни оларды жоары сапамен ысырапсыз жинау амтамасыз етлед. Бл нтижеге жету шн рамында кескш аппараты, мотовилосы, шабылан массаны дестелеп сырта шыаратын терезеге тасымалдайтын рылымы жне сыымдаыш айналмалары бар,шп пен днд даылдарды шауып, дестеге тсретн жаткада оны арты жаына десте пшндейтн терезен арсысына алдыы жаында жазы, ал арты жаында трапеция пшндег тб бар науа орнатылан, науаны жазы тб бар блгн стне клбеу саусатармен жабдыталан алымалы таптаыш айналма орнатылан, ал науаны трапеция пшндег тб бар блгн стне саусатары бар ек шет иы конус, ал ортасы цилиндр трздес алымалы пшндегш айналма орнатылан. Сонымен десте пшндейтн терезен арсысына жоарыда крсетлгендей рылымдар орнату жалданан шпт жне днд даылдарды шабылан далаа, асты куысталып орналасуын амтамасыз етед, яни дестен астында ауааыныны пайда болып,оны астыы абатыныда тез кебуне жадай жасалады. Бл шешм жиналатын шп сапасыны артуын жне шп пен егнн ысырапсыз жиналуын амтамасыз етед. Сонымен атар, арты айналманы саусатары конус пшндес етп жасалуы, ал осы саусатар атары шне крп айналатындай ммкншлг бар ойы-науашытарды науаны трапеция пшндег тп абырасына орнату арылы жалданан шпт жне днд даылдарды р жернен тесктер жасау болып табылады. Бл шешм дестендрлп асты уыс етп дестеленген шпт жне днд даылдарды р жернен тесктер жасауды, яни осы тесктер арылы ауа аыныны сырттан крпшыуын амтамасыз етед. Сонымен, бл шешм дестен стг жне астыы абатыныда тез кебп, шпт сапалы жне шп пен егнн ысырапсыз жиналуын амтамасыз етед. сынылан дст ске асыратын жатканы рылысы мына сызбалармен тсндрлед. 3-фиг. Жатканы бйрнен араандаы трн жобасы. 4-фиг. А-А имасы. Жатка (3, 4 фиг.) кескш аппараттан 1,мотовилодан 2, шабылан шпт жинап дестелеп терезеден шыаратын брандалы тасымалдаыштан 3, жал шыатын терезен арсысына орнатылан науадан 4, науаны жазы тата трздес тбнен 5,науаны трапеция трздес тбнен 6, клбеу саусатары бар алымалы айналмадан 7,алымалы пшндегш айналмадан 8, пшндегш айналмаа орнатылан конус трздес саусатардан 9, конус саусатар шне крп айналатын науа тбндег ойы-науашытардан 10,жатка доалаынан 11 жне шаылардан 12 трады. Жатка былай жмыс стейд. Жатка тракторды артына тркелп, оны озалатын механизмдер тракторды уат алу блг арылы озалыса келтрлед. Жмыса дайын агрегат шабындыты немесе егнн жиегн жаалай озала бастайды. Мнда жатканы мотовилосы 2 шпт жне егнн бас жаын майыстырып кескш аппарата 1 жаындата бастайды. Кескш аппаратпен кеслген шп жне днд даылдар массасы мотовилоны клдене алашаларымен брандалы тасымалдаыша 3 берлед. Осы шабылан масса брандалы тасымалдаыш 3 арылы десте шыатын терезеге тасымалданады. Терезе тсында тасымалдаыш айналмаа клбеу саусатар ойыландытан олар осы жиналан массаны терезеден науаа 4 беред. Осы стте науаа 4 берле бастаан массаны таптаыш айналма 7 зн саусатарымен абылдап алып науаны жазы тата 5 тбне басып таптап таспалап шпт немесе днд даылдарды осы таспасын р арай алымалы пшндегш айналмаа 8 беред. Пшндегш айналма 8 зн саусатарымен 9 таспаны абылдап алады. Пшндегш айналманы 8 ортасы цилиндр, ек жа шет иы конус трздес боландытан жне осы айналманы тменг жаындаы науаны 4 тб трапеция трздес боландытан, пшндегш айналма 8 шп жне днд даылдар таспасыны ек жа шетн тмен басып ортасын дестендрп науа тбмен озалта бастайды. Осы стте пшндегш айналма 8 саусатарыны 9 шы шп жне днд даылдар таспасын тесед. Осы саусатарды айналу жолыны арсысында науа тбнде ойынауашытар 10 жасаландытан, пшндегш айналма 8 саусатары 9 шп жне днд даылдар таспасын толы тесуд амтамасыз етед, яни бл жадайда таспаны сыртына шыан сауса шы ойы-науашыты 10 шне крп, ол осы ойынауашы 10 бойымен озала бастайды. Пшндегш айналманы артынан пшнделген шп немесе днд даылдар таспасы науаны трапеция трздес тбмен 6 сыранай озалып шабылан далаа орналастырылады. Сонымен, пшндегш айналма 8 зн саусатарымен 9 жне науаны 4 трапеция трздес тб 6, зн ойы-науашытарымен 10 шп пен даылдар таспасыны ортасын дестендрп, р жернен тесктер жасап шабылан далаа пшндеп орналастыруды амтамасыз етед. Жатканы озалысын оны доалаы 12, ал кескш аппарат пен науаны 4 шабылан даламен озалысын оны шаылары 12 амтамасыз етед. Сонымен, бл жатка шп пен днд даылдар таспасын дестендрп астын уыс етп жне оны р жернен тесктер жасап шабылан далаа дестелеп пшндеу дсн ске асыруды, яни дестеленген шп пен даылдарды барлы абаты брдей кебп, оларды сапалы кйнде жне ысырапсыз жинап алуды амтамасыз етед. НЕРТАБЫСТЫ ФОРМУЛАСЫ 1. Шп пен днд даылдарды шабудан,шабылан массаны жатканы арты абырасындаы терезе арылы сыымдаыш айналмалара берп, осы айнамалар арылы таспалап сыымдап дестелеуден тратын шп пен днд даылдарды тез кебетн етп пшндеп дестелеу дсн ерекшелг, осы сыымдалан таспаны дестендрп, астын уыс етп жне оны р жернен тесктер жасап шабылан далаа дестелеп пшндеу болып табылады. 2. рамында кескш аппараты, мотовилосы,шабылан массаны дестелеп сырта шыаратын терезеге тасымалдайтын рылымы жне сыымдаыш айналмалары бар, шп пен днд даылдарды тез кебетн етп пшндеп дестелейтн жатканы ерекшелг, оны арты жаына десте пшндейтн терезен арсысына алдыы жаында жазы, ал арты жаында трапеция пшндег тб бар науа орнатылан, науаны жазы тб бар блгн стне клбеу саусатармен жабдыталан алымалы таптаыш айналма, ал науаны трапеция пшндег тб бар блгн стне саусатары бар ек шет иы конус, ал ортасы цилиндр трздес алымалы пшндегш айналма орнатылан. 3. 2-ш тарма бойынша жатканы ерекшелг,арты алымалы пшндегш айналманы саусатары конус пшндес етп жасалан, ал осы саусатар атары шне крп айналатындай ммкншлг бар ойы-науашытар науаны трапеция пшндег тп абырасында орнатылан.