Способ отбора по комплексному селекционному признаку укрупненного типа казахского белоголового скота

(51) 01 67/02 (2010.01) АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЛЕТ МИНИСТРЛГ ЗИЯТКЕРЛК МЕНШК ЫЫ КОМИТЕТ НЕРТАБЫСА ИННОВАЦИЯЛЫ ПАТЕНТ СИПАТТАМАСЫ туаннан 18 айлы жасына дейн брдей жадайда баып-кткенде тулгне 716,7-921,1 г осымша салмаосып, трлей салматары 6 айлыында 195,4 кг, 12 айлыында 349,0 кг жне 18 айлыында 478,0 кг жетп, табындаыжнетоп тетелестернен тиснше 6 айда 5,1-14,1 кг, 12 айда 25,7-54,5 кг жне 18 айлыында 23,0-57,5 кг (Р 0,01) басымды танытып арынды ст. Ет нмдлг бойынша баалаанымызда да жоары лес индекс 25 жоары мал тобында аныталды. Малды баылау сойысыны ксеткштерн жеке топтар бойынша сараптаанда ша салмаыны жоары крсеткш 264,0 кг брнш топтагы тана баларда алынды. Бл керсеткш екш топтан 17,8 кг (246,2 кг),шнш топтан 38,9 кг (225,1 кг) жоары. Сонымен бг осы топта шаны шыымы -55,20, сойыс шыымы- 55,72 керсетт. ндрлген ет сапасын салыстыранымызда, ЕТ индексте сынылан тсл негзг крсеткштер бойынша индекс тобыны малы жоары лес танытты, атап айтанда брнш топта жоары ет нмдлг есебнен алынан таза пайда 52408,0 теген рап, рентабельдлк дегей 45,5 болды. Бл крсеткш табын тобындаы жастастарынан сатудан тскен пайдатоп малынан 8015,0 тенге, топтан 20160,0 тегеге, рентабельдлг сйкеснше 6,9-17,5-а жоарьт болды. Етт баьттта срлетн р ара малыны ет нмдлгн арттыру шн малды негзг ш селекциялы белглер(трлей салмаы,шотыыны биктг жне тгн зындыы) бойынша рктеп, индекст селекция тслдерн олдану арылы жетлдрген жн.(72) Кажгалиев Нурлыбай Жигербаевич Алибаев Нуриден(73) Скен Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университет акционерлк оамы(56) Бозымов , Тлебаев Б.Т., Насамбаев Е,Бозымова Р.У. азаты абас сиырыны анаты рленген зауытты типн малын асылдандыру туралы сыныстар. Орал, 1998(54) АЗАТЫ АКБАС СИЫРЫНЫ РЛЕНГЕН ТИПН КЕШЕНД СЕЛЕКЦИЯЛЫ БЕЛГЛЕР БОЙЫНША РКТЕУ ТСЛ ара шаруашылыына, соны шнде етт баытта срлетн азаты абас сиыры тымшлк тип малыны селекциялы жмысына олдануа баытталан. Еттара малын кешенд селекциялы белглер бойынша срыптау еттнамды тип малыны индексн анытап, рктеуге мумкндк беред. т тслнеарай тлдерд келесдей селекциялы белглербойынша трлей салмаы,шоты биктгн,тк жабындысыны крсеткштерндегзгергштккоэффицентн жоары жне тменг дегей аныталып, оларды аталан белглер бойынша згергштк коффицент индекс формуласы крастырылды. ЕТ(жт)(ИБСж-ИБСт)(ЖТСжЖТСт) Зерттеу нтижелер керсеткендей индекс 25 жоары тана баларды тетелес табын малдарымен нертабыс етт р ара шаруашылыында, оны шнде азакты абас сиырыны тымшлк тип малын селекциялы асылдандыру жмысында олданылады. Малды селекциялы белглер бойынша рктеуд тимд тслдер аныталды. (Стакан Г.А.,Никоро З.С. Селекция и ее связь с генетикой//Теоретические основы селекции животных. - М. Колос, 1968. - с.5-45). Селекциялы жолмен ааты рленген тип малы рылды. Мнда тымшлк тип малыны негзг селекциялы белглер мен оны параметрлер натыланып, нслдк асиет аныталды. (Черекаев А.В.,Черекаева И.А. Етт р ара шаруашылыындаы асылдандыру жмыстары. Алматы, айнар, 1974. -240 с). азаты абас сиыры рленген тип малын селекциялы диференциал дсмен рктеу арылы селекциялы тимдлкт ек есе арттыруа болатыны аныталды (Бозымов , Тлебаев Б.Т., Насамбаев, Бозымова Р.У. азакты абас сиырыны ааты рленген зауытты типн малын асылдандыру туралы сыныстар. - Орал, 1998. - 138 б). Аталан тслдерд кемшлг, малды дстрл селекциялы дспен рктеуд салдарынан, жаа намды тип малыны тымында нмдлг бойынша нслдк сапасы тмен мал тобы алыптасты. нертабыс масаты тслд длдгн арттыру. Масата жету шн азаты абас сиырыны тымшлк тип малына индекст селекция дсн олдану арылы етт намды типн малын калыптастыру. Мысалы Зерттеу жмыстарында башытарды рктеу белгсне арай келесдей селекциялы белглер бойынша трлей салмаы тменг ыпал дегей - ( 18-24 кг) жне жоары ыпал дегей - ( 25-32 кг), шоты биктгн тменг ыпал дегей - ( 69,6-66,0 см) жне жоары ыпал дегей - ( 73,1-69,6 см), тк жабындысыны тменг ыпал дегей - ( 815 мм) жне жоары ыпал дегей - ( 15-21 мм) крсеткштернде згергштк коэффицентн жоары жне тменг дегей аныталып, оларды аталан белглер бойынша згергштк коэффицент индекс формуласы растырылды. ЕТ(жт)(ИБСж-ИБСт)(ЖТСжЖТСт) Мнда ЕТ-етт намды тип ТССжтр салмаыны коэффицент вариациясыны жоары дегей т- тр салмаыны коэффицент вариациясыны тменг дегей ИБСЖ- шотыы биктгн коэффицент вариациясыны жоаргы дегей ИБСт- шотыы биктгн коэффицент вариациясыны тменг дегей ЖТСж-тк зындыыны коэффицент вариациясыны жоары денгей ЖТСТ- тк зындыыны коэффицент вариациясыны тменг дегей Тжрибеге аныталан етт намды типн индекс бойынша ш топтопа ЕТ 25 жоары индекст башытар (10 бас),топа ЕТ 21-24 орташа индекст башытар (12 бас) жнетопа ЕТ 20 тменг индекст башытар (16 бас) алынды. Тжрибеге ойылан тана балар туаннан 18 айа дейн баып-ктлп, келесдей крсеткштер бойынша бааланды трлей салмаыньщ су динамикасы, дене лшемдерн динамикасы,терсн тауарлы асиет мен тк жамылысы,кейбр физиологиялы крсеткштер, анны морфологиялы жне биохимиялы рамы, ет нмдлг, баылау сойысыны крсеткштер. р трл топтаы сиыр тлн даму кезендег трлей салматы жеке топтар арасындаы тулктк орташа смн абсолюттк жне пайызды крсеткштерне салыстырмалы талдау жргздк.-ш топ тлн туан кезндег жоары трлей салмаы -29,6 кг, кейнг даму кезедернде абсолюттк см саталынып трды туан кезнен 6 айлы жаса дейн 195,4 кг, 6 айдан 12 айлы жаса дейн - 153,6 кг, 12 айдан 18 айлы жаса дейн 129,0 кг. Трлей салмакты абсолюттк смн тменг крсеткштоп тлнде тркелд,сйкеснше 157,6 кг 113,2 кг 126,0 кг. Аталан топтар арасындаы трлей салматы абсолюттк крсеткш бойынша айырмашылыы брнш кезеде - 38,4 кг, 6-12 айлы жаста 10,2 кг, 12-18 айлы жаста 3,0 кг рады. Зерттеу барысында шаруашылытаы башытарды туаннан 18 айлы жасына дейнг трлей салмаыны су динамикасы аныталды. Тлд туан кезндег трлей салмаы 23,7-29,6 кг болып, оларды арасында бзауларды тр салмаыны жоары крсеткш 29,6 кг, индекс тобында тркелд. Бл крсеткш екнш топ крсеткшнен 1,8 кг (Р 0,001) шнш топ крсеткшшен 5,9 кг (Р 0,001) жоары тлдерд су динамикасында салматы лимиттк крсеткш алты айлы жасында 195,4-181,3 кг, он ек айлы жасында 349,0-294,5 кг, он сегз айлы жасында 420,5-478,0 кг рады. Мнда лимиттк згергштк туан кезде-5,9 кг, 6 айлы кезнде 14,1 кг, 12 айлы кезнде-38,2 кг, 18 айлыта- 57,5 кг рады (1 кесте). Кесте 1 р трл топтаы башытарды трлей салмаыны су динамикасы килограмм, пайыз есебмен Мал жасы, айы туан кезнде 6 айлы 12 айлы 18 айлы бас трлей бас трлей салмаы бас трлей салмаы бас трлей салмаы салмаы ЕТ 25 р трл мал тобындаы тл салмаыны су динамикасындаы лимиттк згергшткт сараптаанда, бл крсеткшт сп отыратыны байалды. Мселен, тлд су динамикасын кезе бойынша талдаанда, оларды 18 айлы кезндег салмаын 100 деп араса, туан кезндег салмаы 5,6-6,3, 6 айлы кезнде 41,7-43,1, 12 айлы кезнде 70,0-74,5 салмаына жететнн круге болады. р трл топтаы башытарды даму кезендег трлей салмаыны абсолюттк смн талдаанда, олар жоары туан кезнен 6 айлы жасына дейн 157,6-165,8 кг, яни 560,1-664,9 сетн байалды. Осы кездег тл трлей салмаыны орташа тулктк смн жоары дегей 921,1-875,5 гр тркелд. Башытарды даму кезенде трлей салматы тменг смжне Ш топты башыктарында 113,2-133,0 кг (62,5-69,8) 6 айлы топ 12 айлы жас кезене сйкес болды. Бл кезедег салматы орташа тулктк см небр 628,8-738,8 гр рады. Тлд даму кезен 6-12 айлы жас кезенде см крсеткшн барынша тмен болуы оларды стпен оректену дурн аяталып, табии жем-шпке кшкен кезндег беймделу процесне байланысты болуында. Тлд даму кезен 12-18 айлы жастаы кезенде салматы тулктк абсолюттк крсеткштер бршама скен байалады. Осы кезде салмакты жалпы абсолюттк см 126,0-129,0 кг(36,96-42,78) рап,орташа тулктк см 700-731,7 г жетт. Тл дамуыны аталан кезеде салма смн траталуы,оларды сырты ортаа барынша беймделп, жеке мр сретндгн крсетед. Сонымен атар салматы орташа тулктк смнде де мал топтары арасында браз айырмашылы байалды. Салматы тулктк смн тлд даму кезедерндег жоары крсеткш брнш топта тркелд. Алашы кезете 921,1 г, 6-12 айлы жаста 853,3 г, 12-18 айлык жаста 716,7 г. Осы крсеткшт тменг млшер -топ тлнде аныталды,сйкеснше - 875,5 г, 628,8 г, 700,0 г. Ет нмдлгне наты жне толы сипаттаманы баылау сойысыны нтижелер ана бере алады. Осыан орай, индекс р трл 18 айлы жастаы тана баларды баылау сойысыны крсеткштерн анытау шн, алдымен оларды сояр алдындаы трлей салмаы аныталды (2 кесте). Кесте 2 Тана баларды баылау сойысыны нтижелер Крсеткштер Сойыс алдындаы салмаы, кг шаны салмагы, кг шаны шыымы,ш майды салмаы, кг ш майды шыымы,Сойыс салмаы, кг Сойыс шыымы,Мнда сояр алдындаы е жоаргы трлей салма 478,3 кг брнш топтаы тана баларда тркелд, ол екнш топтаы малдан 22,9 кг (455,4 кг),шнш топтаы малдан 57,6 кг (420,7 кг) жоары болды. Тана баларды баылау сайысында сойыс салмаы 232,6-272,2 кг тартып, сойыс шыымыны лес 55,28-56,81, оны шнде шаны шыымы 53,5-55,1 рады. Малды баылау сойысыны крсеткштерн жеке топтар бойынша сараптаанда ша салмаыны жоары крсеткш 264,0 кг брнш топтаы тана балардан алынды. Бл крсеткш 3 екнш топтан 17,8 кг (246,2 кг), шнш топтан 38,9 кг (225,1 кг) жоары болды (Р 0,001). Сонымен брге осы топта шаны шыымы -55,10, сойыс шыымы - 56,81 крсетт. Бл айырмашылы индекс 25 жоары тана балардан жоары салматы, сапалы ша алуа болатынын крсетед. шаны желнетн жне желнбейтн блктерн ара атынасы малды ет нмдлгн басты крсеткш болып табылады. Осыан орай, шаны сйегн, жмса етн жне срн блшектеп блу арылы жарты шаны морфологиялы рамы аныталды (4 кесте). Кесте 4 Тана баларды жарты шасыны морфологиялы рамы (18 ай) килограмм, пайыз есебмен Крсеткштер Топтар Жарты шаны салмаы, кг 132,04,5 123,15,0 112,54,4 Оны шнде Жмса ет, кг 105,23,1 96,143,6 85(73,0 79,71,3 78,11,5 76,21,4 ш май, кг 3,030,84 2,061,43 2,360,45 ш май шыымы,2,30,63 1,671,02 2,1 0,74 Сйек, кг 20,60,8 20,80,7 20,580,87 Сйек шыымы,15,20,43 16,90,3 18,30,74 Ср, кг 3,690,38 4,060,6 3,820,33 Ср шыымы,2,80,38 3,30,17 3,40,14 1 кг сйекке келетн жмса ет, кг 5,1 4,62 4,16 шаны морфологиялы рамы бойынша топтар арасында айын айырмашылы аныталмады. Жмса етт шыымы брнш топта 79,7, екнш топта-78,1, ал шнш топта-76,2 рады. 1 кг сйекке 5,1 4,62 жне 4,16 кг жмса ет сай келд. Ал, шадаы сйект шыымы 15,2,16,9 жне 18,3 -а сйкес болды. Жеке топтаы мал шаларында жмса ет, май,сйек, ср лес ркелк дегейде болды. ша рамындаы жмса ет млшерн жоары лес 79,7 топтаы индекс 25 жоары тана балар етнде аныталса, сйект срд жоары лес 18,3 жне 3,4 топтаы башытар етнде байалды. Сонымен тана балар шасыньщ морфологиялы рамы бойынша ет сапасын анытаанда, жмса ет жне май лес кп - 79,7 2,3, сйек, ср лес тмен (15,2, 268) брнш топ тана баларынан алынан ет сапасы жоары крсеткштерге ие болды. Зерттеу нтижелер крсеткендей индекс 25 жоары тана балар брдей баып-кту жадайында туаннан 18 айлы жасы аралыында тулгне 716,7-921,1 г осымша салма осып трлей салмаы 6 айлыында 195,4 кг, 12 айлыында 349,0 кг жэне 18 айлыында 478,0 кг жетп табындаыжнетоп тетелестернен тиснше 6 айлыында 5,1-14,1 кг, 12 айлыында 25,7-54,5 кг жне 18 айлыында 23-57,5 кг жоары болды (Р 0,01). Ет нмдлг бойынша баалаанымызда да жоары крсеткш лес индекс 25 жоары тана балар тобында аныталды. Сонымен брге,тжрибедег малдардан ндрлген ет нмдерн экономикалы тимдлк крсеткштерн зерделей келе е жасы нтижетоп тана балар 8 айдан 18 айа дейн баып-кткенде бр баса 52405,0 теге пайда келтрп,рентабельдлг 45,5 райтынын байатты. Яни, жнетопты жастастарынан пайда 8015,0 жне 20160,0 тегеге, рентабельдлг сйкеснше 6,9 жне 17,5-а (Р 0,001) жоары болды. Мнда бр мала кеткен шыын (114893,3 тенге) барлы топтарда брдей боланымен, ндрлген нмдерд сатудан тскен пайдаларды клем р трл екен аныкталды. Осыан орай, болашата табындаы сиыр тлдерн нслдк потенциалы бойьшша баалаанда селекциялы 3 белгн(трлей салмаы,шотыыны биктг жне тгн зындыы) пайдаланып, тлдерд туан кезндег трлей салмаы 25 кг жоары бзауларды рктеп баыпкту арылы табында етт намды тип малын ру тимд. НЕРТАБЫСТЫ ФОРМУЛАСЫ азаты абас сиырыны рленген типн кешенд селекциялы белглер бойынша рктеу тсл, алдымен рктеу бр белг бойынша жргзлп, жоары дегейге жеткеннен кейн келес белглер бойьнша, барлык селециялы белглерн жасаранынша жргзлп келед,былайша ерекшеленетн, етт р ара малын келесдей селекциялы белглер бойынша трлей салмаы,шокты биктгн жне тк жабындысыны крсеткштернде згергштк коэффициентн жоары жне тменг ыпал дегей аныталып,оларды аталан кешенд белглер бойынша згергштк коэффициент индекс формуласы крастырылады ЕТ(ТССж-ТССт)(ИБСжИБСт)(ЖТСж-ЖТСт) жне ет нмдлгн арттыру шн етт намды тип ЕТ 25 индекст малдары рктелп, ЕТ мал тобы рылды мндаы ЕТ-етт намды тип ж - тр салмаыны коэффицент вариациясыны жоары дегей т - тр салмыны коэффицент вариациясыньщ тменг дегей ИБСж - шотыы биктгн коэффицент вариациясыны жоары дегей ИБСт - шотыы биктгн коэффицент вариациясы ны тменг дегей ЖТСж - тк зындыыны коэффицент вариациясыны жоары дегей ЖТСт - тк зындыыны коэффицент вариациясыны тменг дегей.